Przeciwutleniacze (antyoksydanty)
W ciele człowieka nieustannie powstają wolne rodniki. Nie wszystkie z nich są szkodliwe - w małych ilościach odgrywają ważną rolę w wielu procesach biologicznych. Problem pojawia się, gdy jest ich więcej, niż przeciwutleniaczy - wysoki poziom wolnych rodników może wyrządzić nieodwracalne szkody. Choć organizm posiada własną obronę antyoksydacyjną, czy jest ona wystarczająco skuteczna? Co warto wiedzieć o przeciwutleniaczach?
Antyoksydanty - co to jest?
Antyoksydanty to substancje, które spowalniają lub zapobiegają uszkodzeniom spowodowanym przez wolne rodniki (głównie reaktywne formy tlenu - ROS) - niestabilne cząsteczki, które organizm wytwarza w reakcji na dwa czynniki:
- warunki środowiskowe
- na skutek procesu przemiany żywności w energię (jako nieuniknione produkty uboczne)
Choć część z nich można wyeliminować (np. nieodpowiedni styl życia), wiele z nich pozostaje poza wpływem człowieka (np. zanieczyszczenie środowiska, promieniowanie UV).
Przeciwutleniacze dzielą się na dwa rodzaje:
- endogenne - produkowane przez organizm
- egzogenne - pochodzące z zewnątrz
Jeśli organizm nie może przetworzyć i zneutralizować wolnych rodników, zaczynają one przewyższać ilość przeciwutleniaczy. Rozwija się wtedy stan zwany stresem oksydacyjnym, który prowadzi do uszkodzenia komórek oraz innych ważnych struktur (np. lipidów i DNA). Stres oksydacyjny łączony jest z wieloma chorobami dotyczącymi wszystkich układów i narządów. Warto pamiętać, że uszkodzenia mogą stać się nieodwracalne.
Antyoksydanty - działanie
Każdy antyoksydant ma swoje unikalne właściwości i działa w określony sposób, ale wchodzi też w wiele różnych reakcji z innymi przeciwutleniaczami, co wzmacnia ich skuteczność.
Antyoksydanty można podzielić na dwie kategorie:
- rozpuszczalne w tłuszczach (lipofilowe) - chronią błony komórkowe przed peroksydacją lipidów
- rozpuszczalne w wodzie (hydrofilowe) - reagują z utleniaczami w cytozolu komórki i osoczu krwi
Antyoksydanty nie tylko wychwytują wolne elektrony, są również zaangażowane w mechanizmy, które umożliwiają naprawę DNA i utrzymanie komórek organizmu w dobrej kondycji.
Antyoksydanty w diecie człowieka
Najwięcej przeciwutleniaczy (i składników odżywczych) znajduje się w żywności pochodzenia roślinnego - owocach i warzywach. Wśród substancji o najsilniejszym działaniu warto wymienić:
- flawonoidy
- flawony
- katechiny
- polifenole
- fitoestrogeny
Niestety, większość z nich jest wrażliwa na warunki fizyczne i obróbkę termiczną. Przetworzona żywność zawiera znacznie mniej antyoksydantów niż świeże produkty. Aby wzmocnić ochronę i zwiększyć poziom przeciwutleniaczy we krwi, prócz owoców i warzyw, zaleca się spożywanie produktów z innych grup pokarmowych:
- chude mięso (np. drób) i ryby
- białko (jajka, nasiona)
- nabiał i jego alternatywy
- produkty pełnoziarniste i zboża
Najsilniejsze antyoksydanty
Do najsilniejszych antyoksydantów zalicza się przede wszystkim witaminy:
- witamina C - przeciwutleniacz rozpuszczalny w wodzie, znajduje się w osoczu krwi, chroni przed uszkodzeniem komórek wywołanym przez reaktywne formy tlenu i zmniejsza stres oksydacyjny, jest kofaktorem wielu enzymów
- witamina E - przeciwutleniacz rozpuszczalny w tłuszczach, wymiata rodniki hydroperoksylowe obecne w środowisku lipidowym, chroni błony erytrocytów i tkanek nerwowych, wspiera również układ odpornościowy
Warto również zwrócić uwagę na witaminę A. Choć uważana jest za przeciwutleniacz pośredni, może stabilizować liczbę rodników nadtlenowych - jest bardzo skuteczna przy niskich napięciach tlenu, które są charakterystyczne dla tkanek
Działanie przeciwutleniające wykazują też minerały:
- selen - chroni przed stresem oksydacyjnym inicjowanym przez nadmiar reaktywnych form tlenu i azotu, odgrywa ważną rolę w syntezie DNA, funkcjonowaniu układu odpornościowego, tarczycy i metabolizmie
- cynk - zmniejsza biomarkery stresu oksydacyjnego i cytokin zapalnych, które sprzyjają produkcji wolnych rodników, wspiera odporność komórkową
Niestety, organizm nie syntetyzuje ani witamin, ani minerałów. Wśród innych ważnych antyoksydantów, warto wymienić:
- karotenoidy (np. astaksantyna, beta karoten) - zwalczają reaktywne formy tlenu, wzmacniają system immunologiczny, pełnią wiele funkcji w organizmie
- koenzym Q10 - jest niezbędny do wzrostu i naprawy komórek, jego poziom maleje wraz w wiekiem, co zwiększa podatność na powstanie stresu oksydacyjnego
- kurkumina - zapobiega peroksydacji błon komórkowych oraz oksydacyjnym uszkodzeniom DNA i białek
Najważniejszym antyoksydantem wytwarzanym przez ludzki organizm jest glutation, który stanowi połączenie trzech aminokwasów. Chroni komórki organizmu, ale ma również działanie detoksykujące - chelatuje metale ciężkie i usuwa je z ustroju.
Antyoksydanty - suplementy
Suplementy diety zawierające przeciwutleniacze staje się nieocenione, gdy dochodzi do niedoborów składników odżywczych. Zawierają zazwyczaj skoncentrowane antyoksydanty w dostępnej formie - łatwej do przyjęcia, przetworzenia i wchłonięcia.
Aby wykorzystać właściwości prozdrowotne suplementów antyoksydacyjnych, należy przyjmować je zgodnie z zaleceniami - ilość substancji aktywnej to jeden z najważniejszych czynników zapobiegających chorobom.
Odpowiedni preparat pomoże uniknąć stresu oksydacyjnego, uzupełni składniki odżywcze i przyniesie wiele innych korzyści dla organizmu - większość przeciwutleniaczy to substancje o szerokim spektrum działania.